پژوهش، گردآوری و متن: محمدرضا درویشی

---

شاهنامه
موضوع شاهنامه ی فردوسی تاریخ ایران قدیم از آغاز تمدن ایران تا انقراض حکومت ساسانیان است. در شاهنامه سه دوره ی متمایز را می توان تشخیص داد: اساطیری، پهلوانی و تاریخی.
دوره ی اساطیری
این دوره عهد کیومرث و هوشنگ و طهمورث و جمشید و ضحاک تا ظهور فریدون را در برمی گیرد. از پهلوانان بزرگ داستانی در این عهد اثری نیست و، بر روی هم، شاهنامه تا اواخر ضحاک ارزش حماسی زیادی ندارد و، برعکس، ارزش اساطیری آن بیشتر است.
دوره ی پهلوانی
دوره ی پهلوانی از قیام کاوه آغاز می شود و با قتل رستم و سلطنت پسر اسفندیار پایان می پذیرد. این قسمت مهم ترین و بهترین قسمت های شاهنامه و قسمت واقعی حماسه ی ملی ایران و حاوی عالی ترین نمونه ی اشعار فارسی است... در این دوره پهلوانان بزرگ و قهرمانان داستان های حماسی ما در عرصه ی شاهنامه ظاهر می شوند.
دوره ی تاریخی
دوره ای است که تصورات پهلوانی و داستانی و افراد خارقِ عادت و اعمال غیرعادی تقریباً و به تدریج از میان می روند و اشخاص و اعمال تاریخی جایگزین آن ها می گردند و حماسه ی ملی ایران نظم و ترتیب و روش تاریخی می یابد... در این قسمت لحن و سبک اشعار شُکوه کمتری دارد، قصص و داستان ها کمتر به خوبيِ داستان های پهلوانی ساخته شده اند، قهرمانان این صحنه ها جدید و از افراد معمول آدمیان اند ... اگرچه جنبه ی حماسی شاهنامه در دوره ی تاریخی کم است ولی این قسمت از جهت حکمت و سیاست مقامی بلند و عظیم دارد.
شاهنامه در عین آنکه نتیجه و ثمره ی نهضت بزرگ ملی ایرانیان در احیای مفاخر ملی بود خود نهضت تازه ای در نظم داستان های حماسی ایجاد کرد و یا به آن نهضت امکان ادامه ی حیات داد. تا حدود یک قرن پس از فردوسی بیشتر داستان های مشهور ... به نظم آمدند و حماسه ی ملی ایران صورت کامل یافت. جملگی این منظومه های حماسی به تقلید از شاهنامه ی فردوسی در بحر متقارب مُثَمَّن مقصور محذوف است. (نقل به تلخیص و گاه به معنی از حماسه سرایی در ایران. ذبیح الله صفا. تهران، امیرکبیر، ۱۳۶۳، ص ۲۱۶. ۲۳۷.)
شاهنامه خوانی
شاهنامه خوانی را می توان نوعی آیین خنیاگری دانست که از دیرباز به سه صورت در فرهنگ ایران رواج داشته است:
۱. شاهنامه خوانی زورخانه ای که توسط مرشد زورخانه به همراهی تمبک و زنگ زورخانه هنگام انجام ورزش باستانی در زورخانه ها اجرا می شد و هنوز هم می شود.
۲. نقّالی یا شاهنامه خوانی قهوه خانه ای که توسط نقّالان و شاهنامه خوان ها در قهوه خانه ها و محل های اجتماع مردم اجرا می شد. با رجوع به تذکره ها و متون تاریخی عهد صفوی به روشنی درمی یابیم که شاهنامه خوانی در قهوه خانه ها و محل های اجتماع مردم و دربارهای اصفهان و قزوین یکی از رسوم متعارف بوده است. در دوره ی معاصر نیز می توان به اجراهای مرحوم مرشد محمد ترابی نقّال، پرده خوان و شاهنامه خوان رجوع کرد. این نوع شاهنامه خوانی را می توان بیشتر به شهرها منسوب دانست تا مکان های روستایی.
۳. شاهنامه خوانی مجلسی که بیشتر در روستاها و ایلات و شهرهای کوچک رواج داشت و در شب نشینی ها و محافل اُنس اجرا می شد. این مراسم غالباً با حضور چند شاهنامه خوان برگزار می شد که یکی پس از دیگری می خواندند. روایتی از چهارمحال و بختیاری هست که گاه مصراع یا بیتی از شاهنامه را سایر شاهنامه خوان ها در جواب شاهنامه خوانِ تک خوان به صورت گروهی پاسخ می داده اند.
ذکر این نکته جالب است که شاهنامه خوان های مجلسی خواندن شاهنامه را شغل تلقّی نمی کنند، در حالی که شاهنامه خوان زورخانه (مرشد) و نقّال قهوه خانه به هر ترتیب دستمزدی از طرف متولی زورخانه، مردم، صاحب قهوه خانه یا ... دریافت می کنند. آنچه در شیوه های مختلف شاهنامه خوانی و فرهنگ ناقلان شاهنامه اهمیت دارد توجه زایدالوصف به آیین فتوّت و جوانمردی است که یکی از استوارترین و غنی ترین مایه های فرهنگ، ادب، تصوف و عرفان ایران است. اینجاست که دو قطبِ به ظاهر متفاوت حماسه از یک سو و عرفان و تصوف از سوی دیگر به هم می آمیزند. هر دو سَرمنزلِ واحدِ دو مسیر به ظاهر متفاوت اند و برای رسیدن به یکی از دیگری باید گذشت. و چنین است که نقل و نقّالی یکی از مشاغل ارباب فتوّت و جوانمردی بوده و این آیین، به نوبه ی خود، کلید ورود به آیین تصوف و عرفان بوده است.